W Polsce i innych krajach Europy następuje szybka zmiana w strukturze demograficznej. Zgodnie z najnowszymi danymi Eurostatu, już 21,6% obywateli Unii Europejskiej ukończyło 65 lat.

Mediana wieku osiągnęła 44,7 roku – to aż o 2,9 punktu więcej niż dekadę temu. A to dopiero początek. Przewidywania wskazują, że do połowy XXI wieku liczba osób powyżej 80. roku życia może się podwoić. Tego rodzaju przemiany wpływają na wszystkie obszary funkcjonowania państwa – od opieki medycznej po politykę mieszkaniową. Wciąż projektuje się budynki z myślą głównie o młodszych mieszkańcach, co nie odpowiada realnym potrzebom społeczeństwa. Dostosowanie przestrzeni, zarówno miejskiej, jak i wiejskiej, staje się więc nie tyle opcją, ile obowiązkiem. 

Dlaczego dostępność mieszkań nabiera coraz większego znaczenia?

Środowisko życia silnie oddziałuje na zdrowie osób starszych – tak wynika z analiz Światowej Organizacji Zdrowia https://www.who.int/teams/social-determinants-of-health/demographic-change-and-healthy-ageing/age-friendly-environments Przestrzeń może wspierać aktywność seniora albo wręcz przeciwnie, stanowić codzienne utrudnienie. Koncepcja „age-friendly environments”, czyli miejsc przyjaznych osobom starszym, pokazuje, że dobrze zaprojektowana infrastruktura sprzyja samodzielności, ogranicza liczbę upadków, a także zmniejsza obciążenie opiekunów. Równolegle rośnie liczba osób dorosłych z niepełnosprawnościami, które chcą zachować niezależność, również finansową. Gdy zestawimy to z malejącą liczbą pracowników w usługach opiekuńczych, widać wyraźnie, że inwestycje w przyjazną przestrzeń działają profilaktycznie i przynoszą realne oszczędności w dłuższej perspektywie.

Projektowanie dla każdego, czyli idea Universal Design

Zasady projektowania uniwersalnego, znane również jako Universal Design (UD), mówią jasno: przestrzeń powinna być zaplanowana tak, aby każdy mógł z niej korzystać od razu, bez konieczności późniejszych przeróbek czy zakupu specjalistycznych urządzeń. Raporty z 2024 roku potwierdzają, że zastosowanie UD już na etapie planowania obniża ryzyko wykluczenia społecznego osób starszych i z niepełnosprawnościami o ponad 30%. Dodatkowo pozwala ograniczyć koszty związane z przyszłymi przebudowami.

Co istotne, UD to nie tylko konkretne rozwiązania techniczne. Liczy się też jasna komunikacja, intuicyjność korzystania z przestrzeni oraz estetyka. Dzięki temu rozwiązania te trafiają również w gusta młodszych użytkowników. Inwestorzy zyskują zaś bardziej atrakcyjne nieruchomości zarówno pod względem wartości rynkowej, jak i kosztów eksploatacji.

Przykłady rozwiązań, które ułatwiają życie

-Przejścia bez progów o odpowiedniej szerokości – pozwalają poruszać się osobom na wózkach i z balkonikiem bez przeszkód.

-Delikatne, równomierne oświetlenie z czujnikami ruchu – poprawia bezpieczeństwo i redukuje liczbę potknięć.

-Wyraźne oznaczenia w kontrastowych kolorach – ułatwiają orientację osobom z problemami poznawczymi.

Co można zmienić w domu prywatnym?

Stworzenie bezpiecznego otoczenia w mieszkaniu nie musi wiązać się z dużymi kosztami ani radykalnym remontem. Czasem wystarczą proste usprawnienia. Na przykład w łazience warto zainstalować solidne uchwyty przy wannie i toalecie albo krzesło prysznicowe https://komfort.pl/p/krzeslo-prysznicowe-32x37-besco-active-100184613 , które pozwoli na samodzielną i bezpieczną kąpiel bez obawy o utratę równowagi. Aby osoba starsza mogła łatwiej poruszać się po domu, trzeba dobrze przemyśleć ustawienie mebli, tak by skrócić dystans między najczęściej odwiedzanymi pomieszczeniami, np. sypialnią i kuchnią. Dodatkowe zabezpieczenia przy drzwiach uchronią przed przypadkowym zatrzaśnięciem. Nie warto jednak polegać wyłącznie na technologii. Konsultacja z fizjoterapeutą lub terapeutą zajęciowym pomoże ocenić, czy planowane zmiany będą rzeczywiście funkcjonalne. Takie połączenie – fachowa wiedza i cyfrowe narzędzia – daje najlepszy efekt, co potwierdzają również eksperci WHO.

Kosztowne skutki braku dostępnych mieszkań

Pod koniec 2023 roku, według danych GUS, aż 4 miliony Polaków posiadało ważne orzeczenie o niepełnosprawności. Większość – ponad 60% – to osoby po sześćdziesiątce, często z ograniczeniami ruchowymi. Co gorsza, aż 40% respondentów przyznało, że ich mieszkania nie są odpowiednio przygotowane do ich potrzeb. W momencie pogorszenia zdrowia czy nagłej kontuzji jedynym wyjściem staje się kosztowny remont. W skali kraju oznacza to ogromne wydatki z budżetów samorządów i Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Gdyby jednak zasady projektowania bez barier były wdrażane systemowo, a osoby prywatne miały łatwy dostęp do dofinansowań na dostosowanie domów, można by znacząco ograniczyć te wydatki i poprawić jakość życia wielu ludzi.

Skąd brać środki na dostosowanie mieszkań do potrzeb społecznych?

Aby skutecznie przekształcić polskie osiedla i budynki mieszkalne zgodnie z wymaganiami starzejącego się społeczeństwa oraz osób o różnych potrzebach funkcjonalnych, potrzebna jest ścisła współpraca finansowa pomiędzy samorządami, państwem i strukturami międzynarodowymi. Pieniądze z budżetu krajowego warto traktować jak inwestycję, która zwraca się poprzez konkretne oszczędności. Według analiz OECD, w 2024 roku na każde 100 aktywnych zawodowo osób przypadało aż 33 seniorów w wieku 65+. Prognozy na rok 2055 są jeszcze bardziej wymagające – liczba ta ma wzrosnąć do 55. Jeśli zabraknie rozwiązań sprzyjających niezależności, konieczne stanie się ogromne zwiększenie nakładów na opiekę długoterminową.

Gdy programy pomocowe są powiązane ze strategią rozwoju przestrzennego, pozwalają realnie zmniejszyć przyszłe koszty. Chodzi o ograniczenie liczby hospitalizacji, redukcję upadków oraz odciążenie osób bliskich, które zajmują się opieką. W ten sposób pieniądze publiczne służą nie tylko celom społecznym, ale również wzmacniają trwałość budżetu.

Formy wsparcia dostępne na poziomie krajowym

W Polsce działa kilka programów ułatwiających dostosowanie mieszkań i przestrzeni do potrzeb seniorów oraz osób z ograniczeniami ruchowymi. Najbardziej znanym z nich jest program PFRON, który może pokryć aż 95% kosztów związanych z likwidowaniem barier architektonicznych. Wsparcie finansowe może sięgać nawet piętnastokrotności średniego wynagrodzenia w kraju. Cały proces obsługują Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie, a wnioski można składać przez cały rok.

Równolegle działa program „Senior+”, finansowany przez resort rodziny. Jego celem jest poprawa warunków w placówkach dziennego pobytu oraz w klubach dla osób starszych. Eksperci radzą, aby zaplanować adaptacje w rocznych cyklach – dzięki temu można łączyć różne źródła finansowania jeszcze przed startem procedur przetargowych. Specjaliści od zarządzania budżetem samorządowym podkreślają, że jeśli lokalna jednostka wnosi co najmniej 20% wkładu własnego, dużo łatwiej połączyć pieniądze z budżetu państwa z dotacjami unijnymi.

Podstawowe informacje o krajowych źródłach wsparcia:

-Program PFRON pozwala sfinansować do 95% prac związanych z dostosowaniem mieszkań – zarówno prywatnych, jak i komunalnych.
-„Senior+” zapewnia fundusze na modernizację wyposażenia i przestrzeni ośrodków wsparcia dla osób starszych.
-Fundusz Dopłat BGK udziela kredytów z możliwością częściowego umorzenia kapitału, jeśli spełnione zostaną warunki dostępności.

Europejskie źródła finansowania i współpraca międzynarodowa

W latach 2021–2027 ogromne znaczenie odgrywa Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego https://www.europarl.europa.eu/factsheets/pl/sheet/95/el-fondo-europeo-de-desarrollo-regional-feder- W ramach programu „Infrastruktura na rzecz włączenia społecznego” dostępne są dotacje sięgające 85% kosztów modernizacji obiektów należących do samorządów. Z kolei Europejski Fundusz Społeczny+ wspiera projekty związane z zakupem sprzętu ułatwiającego codzienne funkcjonowanie oraz usługi asystenckie.

Inicjatywy wpisujące się w ramy „Dekady Zdrowego Starzenia” ogłoszonej przez ONZ mogą liczyć na bezpłatne doradztwo ze strony WHO. Eksperci tej organizacji oceniają, w jaki sposób dane otoczenie wpływa na możliwości fizyczne mieszkańców. Warto również przyglądać się konkursowi „Nowe Europejskie Bauhaus”, który promuje rozwiązania łączące atrakcyjny wygląd z dostępnością, aby ułatwić społeczne przyjęcie zmian.

Przykład z Krakowa – lokalna odpowiedź na wyzwania

W listopadzie 2024 roku władze Krakowa uruchomiły pilotażowy program „Mieszkanie dla Seniora”. Głównym założeniem jest tworzenie mieszkań na parterach budynków wyposażonych w windy, aby ograniczyć bariery w przemieszczaniu się. Oprócz tego miasto remontuje pustostany, dostosowując je do zasad projektowania uniwersalnego. W ciągu trzech lat – od 2020 do 2023 – przygotowano już 223 takie mieszkania. Od początku 2025 roku planowane i wdrażane są kolejne działania, m.in. otwarcie punktów opieki medycznej w bezpośrednim sąsiedztwie lokali na parterze.

Krakowskie działania oparte są o lokalne „Standardy Dostępności”. Finansowanie pochodzi z różnych źródeł: miejskiego budżetu, środków PFRON-u oraz obligacji samorządowych, które są przeznaczone wyłącznie na inwestycje włączające społecznie. Dzięki temu średni czas oczekiwania na mieszkanie komunalne skrócił się z 24 do 11 miesięcy (stan na 2024 rok), co przyniosło zauważalne zmiany na rynku najmu.

Gdynia i jej system pomocy asystenckiej

Od 2023 roku Gdynia rozwija własny model wspierania osób z niepełnosprawnościami w ramach miejskiej wersji programu „Asystent osobisty”. Rocznie samorząd przeznacza ponad 1,17 miliona złotych na ponad 1000 godzin indywidualnej pomocy. Cały system działa w połączeniu z platformą e-Zdrowie, która umożliwia zgłoszenie zapotrzebowania oraz monitorowanie wykorzystania przydzielonych godzin z poziomu komputera czy smartfona.

Pomoc w Gdyni to więcej niż asystenci – to również konkretne działania techniczne: montaż uchwytów, podjazdów czy wdrażanie systemów inteligentnego zarządzania mieszkaniem. Rezultat? Aż 87% osób objętych programem utrzymało samodzielność we własnych domach przez co najmniej rok od momentu rozpoczęcia pomocy. Warto też wspomnieć o współpracy miasta z lokalnymi szkołami policealnymi, które przygotowują nowych asystentów; dzięki temu nie brakuje wykwalifikowanej kadry.

Podsumowanie

Dostosowywanie mieszkań do realnych potrzeb społeczeństwa nie powinno być traktowane jako obciążenie dla budżetu, ale jako działanie, które przynosi wymierne korzyści. Zyskują mieszkańcy, którzy mogą żyć bezpieczniej i bardziej samodzielnie, a samorządy ograniczają przyszłe wydatki. Najlepsze efekty osiąga się, gdy połączy się cztery elementy: przemyślane projektowanie, konkretne mechanizmy finansowania, sprawne systemy asystenckie i nowoczesne technologie.

To podejście pozwala lepiej reagować na zmiany demograficzne, jednocześnie tworząc zrównoważone i atrakcyjne miejsca do życia. Właśnie takie działania pomagają budować miasta, które nie wykluczają, ale wspierają każdego mieszkańca.

Źródła:

-Bip Kraków: file:///C:/Users/Magda/Downloads/0362%20opinia_nr_38_24%20(1).pdf 
-WHO: https://www.who.int/teams/social-determinants-of-health/demographic-change-and-healthy-ageing/age-friendly-environments 
-Bip Gdynia: https://www.gdynia.pl/ 
-https://komfort.pl/: https://komfort.pl/ 
-gov.pl: https://www.gov.pl/ 
-Eurostat: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Population_structure_and_ageing 
-Komisja Europejska: https://commission.europa.eu/index_pl