Urząd Miejski w Żarowie
woj. dolnośląskie, powiat świdnicki

ul. Zamkowa 2, 58-130 Żarów
Jesteś na > Aktualności Jak nie dać się nabrać na fake newsy?...

  Aktualności

07-10-2025

Jak nie dać się nabrać na fake newsy? Wyszukiwanie informacji od katalogów bibliotecznych po Google

Współczesne społeczeństwo informacyjne, mimo nieograniczonego dostępu do wiedzy, paradoksalnie stało się areną bezprecedensowej walki o prawdę.

Zjawisko infodemii, czyli zalewu fałszywych lub zmanipulowanych informacji, wymaga od każdego z nas wykształcenia nowych, zaawansowanych kompetencji. Umiejętność krytycznej oceny źródeł, odziedziczona po erze katalogów bibliotecznych, musi zostać zaadaptowana i wzmocniona o narzędzia cyfrowe, aby skutecznie nawigować w złożonym ekosystemie informacyjnym zdominowanym przez algorytmy Google.

Od taksonomii do algorytmu – zmiana paradygmatu w poszukiwaniu informacji

Przed erą internetu proces poszukiwania informacji był z natury ustrukturyzowany i metodyczny. Korzystanie z katalogów bibliotecznych – najpierw kartkowych, później cyfrowych – wymuszało na użytkowniku zrozumienie logiki systemów klasyfikacji, takich jak Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna. Proces ten rozwijał istotne umiejętności poznawcze: myślenie analityczne, zdolność do syntezy informacji z różnych źródeł oraz, co najważniejsze, wstępną ocenę wiarygodności materiału na podstawie jego wydawcy, autora czy roku publikacji. Bibliotekarz pełnił rolę strażnika wiedzy i przewodnika, pomagając w dotarciu do zweryfikowanych i rzetelnych zasobów.

Rewolucja cyfrowa, której symbolem stała się wyszukiwarka Google, zdemokratyzowała dostęp do informacji, ale jednocześnie zniosła tradycyjne bariery weryfikacyjne. Potężne algorytmy w ułamku sekundy dostarczają odpowiedzi, jednak ich działanie jest dla przeciętnego użytkownika nieprzejrzyste. Personalizacja wyników, mająca na celu zwiększenie ich trafności, może prowadzić do powstawania tzw. baniek filtrujących (filter bubbles https://pl.wikipedia.org/wiki/Ba%C5%84ka_filtruj%C4%85ca) i komór echa (echo chambers https://pl.wikipedia.org/wiki/Efekt_kabiny_pog%C5%82osowej), które wzmacniają nasze istniejące przekonania i ograniczają ekspozycję na odmienne punkty widzenia. W tym modelu łatwość dostępu często wygrywa z jakością i wiarygodnością informacji, co stwarza idealne warunki do rozprzestrzeniania się dezinformacji.

Anatomia dezinformacji – rozpoznawanie zagrożenia

Fake news to termin-parasol, obejmujący szerokie spektrum fałszywych treści. Aby skutecznie się przed nimi bronić, należy rozumieć ich różne formy. Eksperci z Rady Europy wyróżniają trzy główne kategorie:

1.Dezinformacja (Disinformation) – fałszywa informacja tworzona i rozpowszechniana z intencją wyrządzenia szkody (politycznej, finansowej lub społecznej).
2.Mylna informacja (Misinformation) – fałszywa informacja rozpowszechniana bez złej intencji często przez osoby, które same uwierzyły w jej prawdziwość.
3.Szkodliwa informacja (Malinformation) – prawdziwa informacja wykorzystywana w celu wyrządzenia krzywdy, np. poprzez ujawnienie prywatnych danych w ramach nękania.

Te zjawiska opierają się na naszych ugruntowanych skłonnościach poznawczych, takich jak błąd potwierdzenia (tendencja do faworyzowania informacji zgodnych z naszymi poglądami) oraz efekt iluzji prawdy (skłonność do uznawania za prawdę informacji, z którą wielokrotnie się stykamy). Twórcy fake newsów celowo konstruują komunikaty tak, aby wywoływać silne reakcje emocjonalne (gniew, strach), które osłabiają racjonalne myślenie i skłaniają do impulsywnego udostępniania treści.

Sztuczna inteligencja jako nowe pole walki o prawdę

Pojawienie się generatywnej sztucznej inteligencji, z modelami takimi jak ChatGPT na czele, otwiera kolejny, jeszcze bardziej złożony rozdział w walce o rzetelną informację. W odróżnieniu od wyszukiwarki Google, która indeksuje i odsyła do istniejących stron, modele językowe generują odpowiedzi w czasie rzeczywistym, syntezując dane, na których były trenowane.

Kluczowym zagrożeniem jest tu zjawisko tzw. halucynacji (ang. hallucinations), czyli generowania przez AI informacji, które są całkowicie fałszywe, ale przedstawione w sposób spójny, logiczny i niezwykle przekonujący. Sztuczna inteligencja może zmyślić nieistniejące badania naukowe, przytoczyć fałszywe cytaty lub podawać błędne dane, czyniąc to z autorytetem, który usypia czujność odbiorcy.

Dlatego kluczowe staje się, aby traktować treści generowane przez AI nie jako ostateczną prawdę, lecz jako wstępny szkic lub punkt wyjścia do dalszej weryfikacji. Każda kluczowa informacja uzyskana od modelu językowego musi zostać poddana tym samym rygorystycznym zasadom weryfikacji, co inne źródła – poprzez triangulację, sprawdzanie danych u źródła i krytyczną ocenę. W tym nowym ekosystemie informacyjnym pytanie "Skąd to wiesz?" zadane wyszukiwarce staje się jeszcze bardziej fundamentalne, gdy kierujemy je do sztucznej inteligencji.

Zaawansowane strategie weryfikacji w praktyce

Obrona przed dezinformacją wymaga przyjęcia proaktywnej i wieloetapowej strategii weryfikacyjnej.

Dogłębna analiza źródła

Zamiast polegać na powierzchownej ocenie, przeprowadź audyt strony. Wejdź w zakładki “O nas” lub “Kontakt”. Sprawdź, czy podany jest adres redakcji, nazwiska autorów i redaktora naczelnego. Brak tych informacji jest poważnym sygnałem ostrzegawczym. Zweryfikuj domenę – często strony dezinformacyjne podszywają się pod znane marki, stosując subtelne literówki w adresie URL.

Krytyczna ocena treści

Zwróć uwagę na język. Profesjonalne media dbają o poprawność językową i obiektywny ton. Teksty pełne błędów, nacechowane emocjonalnie i stosujące mowę nienawiści powinny budzić natychmiastową nieufność. Sprawdź, czy artykuł powołuje się na konkretne źródła, badania lub ekspertów. Jeśli tak, wyszukaj je i zweryfikuj, czy zostały poprawnie zacytowane i zinterpretowane.

Techniki weryfikacji cyfrowej

Wykorzystaj zaawansowane funkcje wyszukiwarek.

-Weryfikacja obrazu – użyj funkcji Szukaj obrazem w Google (lub alternatywnych narzędzi), aby sprawdzić, czy zdjęcie nie zostało wyrwane z kontekstu lub cyfrowo zmanipulowane. Narzędzie pokaże, gdzie i kiedy obraz pojawił się po raz pierwszy. Stosuj operatory wyszukiwania, aby zawęzić wyniki. Użycie cudzysłowu (dokładna fraza) pozwoli znaleźć dosłowny cytat. Dodanie „site:.gov” lub „site:.edu.pl” ograniczy poszukiwania do zweryfikowanych stron rządowych lub akademickich, co jest nieocenione przy sprawdzaniu danych statystycznych czy wyników badań. 

-Triangulacja źródeł – nigdy nie polegaj na jednym źródle. Potwierdź istotne informacje w co najmniej dwóch-trzech niezależnych, renomowanych mediach. Jeśli o sensacyjnym wydarzeniu informuje tylko jeden portal, prawdopodobieństwo manipulacji jest wysokie.

Kompetencje cyfrowe jako fundament odporności informacyjnej

W środowisku, gdzie każdy może być twórcą treści, odpowiedzialność za weryfikację spoczywa w dużej mierze na odbiorcy. Dlatego umiejętności związane z poruszaniem się w cyfrowym świecie – od analityki po krytyczne myślenie – stają się kompetencjami kluczowymi, porównywalnymi z umiejętnością czytania i pisania.

Rozwój tych zdolności jest inwestycją w naszą odporność na manipulację. Profesjonalne podmioty i agencje specjalizujące się w cyfrowym krajobrazie, podkreślają znaczenie ciągłej edukacji w tym zakresie: https://semhouse.com/. Specjalistyczne szkolenia oraz zaawansowane kursy typu Masterclass oferują pogłębioną wiedzę na temat mechanizmów działania wyszukiwarek i analizy danych online: https://semhouse.com/pl/masterclass. Zrozumienie, jak działają algorytmy i jak są tworzone treści cyfrowe, jest najlepszą szczepionką przeciwko wirusowi dezinformacji.

Ostatecznie, obrona przed fake newsami to proces, który zaczyna się od świadomej decyzji o zwolnieniu tempa. Zanim klikniemy „udostępnij”, musimy zadać sobie fundamentalne pytania: „Kto to napisał? Dlaczego? I skąd to wie?”. Powrót do tej analitycznej dociekliwości, znanej z czasów bibliotecznych kwerend, w połączeniu z biegłością w obsłudze nowoczesnych narzędzi, jest najskuteczniejszą strategią budowania świadomego i odpornego społeczeństwa informacyjnego.

Autorka: Angelika Ogrocka

Źródła:

-Bezpieczne wybory – Badanie opinii o (dez)informacji w sieci, red. M. Bochenek, R. Lange, Warszawa 2019.
-Co wiemy o fake newsach? – badania CEDMO 2.0, Centrum Prasowe i Komunikacji z Otoczeniem Uniwersytet SWPS, https://swps.pl/centrum-prasowe/informacje-prasowe/37489-co-wiemy-o-fake-newsach-badania-cedmo-2-0
-Sikorski Janusz, Infodemia jako czynnik społecznego zagrożenia, „Studia Wchodnioeuropejske”, Warszawa 2021, nr 15, https://swe.uw.edu.pl/15.21.pdf 
-Świątek Jarosław, W ciągu sekundy dociera do nas 100 mld bitów informacji, Polskie Radio, https://www.polskieradio.pl/10/4023/Artykul/2288270,Jaroslaw-Swiatek-w-ciagusekundy-dociera-do-nas-100-mld-bitow-informacji 
-Walka z dezinformacją w mediach społecznościowych: O czym należy wiedzieć?, https://www.gov.pl/web/5g/walka-z-dezinformacja-w-mediach-spolecznosciowych-o-czym-nalezy-wiedziec 
-https://semhouse.com/: https://semhouse.com/ 
-Zjawisko dezinformacji w dobie rewolucji cyfrowej. Państwo. Społeczeństwo. Polityka. Biznes, pod red. M. Brzosek, NASK Państwowy Instytur Badawczy, Warszawa 2019, https://cyberprofilaktyka.pl/badania/Raport_CP_Dezinformacja_ONLINE.pdf